به قلم : شهاب خاکسار

در واقع بکر ترین سرچشمه‌های فرهنگی – اجتماعی هر کشور زبان و گویش‌های محلی آن کشور می‌باشند که در طی قرن‌ها در موسیقی آن منطقه در هم تنیده شده و ماحصل این تنیدگی زایش نغمه‌های ساده و روان و در عین حال تاثیرگذار در منطقه می‌باشد. به قول استاد علی اکبر شکارچی، موسیقی دستگاهی که امروزه در ایران می‌شنویم چکیده ای از موسیقی‌های محلی مناطق مختلف ایران می‌باشد. این استاد موسیقی بر این باور است که سرچشمه دریای موسیقی ایران همان قله‌های برفی موسیقی محلی می‌باشند که آب شده و به صورت چشمه زلال و آبشار و رود سرازیر شده و در نهایت دریا را تشکیل می‌دهند. همچون سایر مناطق ایران؛ لرستان هم به واسطه موقعیت جغرافیایی و کوهستانی بودن، موسیقی خاص خود را دارد. با توجه به وضعیت اقلیمی که در این منطقه حاکم است و همچنین تپه ماهورهای فراوان و وضعیت معیشتی مردم که غالباً کشاورز بوده، انواع موسیقی همچون برزگری، رزمی، بزمی، عاشقانه و … در این استان رایج می‌باشد. از آنجایی که مبحث مورد بحث ریتم و سازهای کوبه‌ای می‌باشد تلاش می‌شود که کمتر به سازهای ملودیک همچون کمانچه و سرنا و تنبور که سازهای ریشه‌دار در این منطقه می‌باشند پرداخته شود.
تنبک و دهل جایگاه ویژه‌ای را در موسیقی ریتمیک لرستان دارند؛ تا جایی که بدون وجود این دو ساز امکان اجرای رقص‌ها و آیین‌های محلی وجود ندارد و عدم حضور این دو ساز شور حرارتی به شرکت کنندگان در مراسم شادی نمی‌بخشد از سوی دیگر بدون دهل بخشی از آیین‌های سوگواری همچون پاکتلی، چمری و رارا قادر به اجرا نمی‌باشند.
رقص‌های مراسم شادی در لرستان به خصوص خرم آباد از جمله سنگین سما، اوشاری، سه پا و دوپا بدون همراهی تنبک و دهل نه برای نوازنده کمانچه و سرنا لذتی دارد و نه طبری به رقصندگان مراسم می‌دهد. لازم به ذکر است که در اکثر موارد تنبک ساز همراه کمانچه بوده و دهل همراه سرنا؛ گرچه همراهی تنبک و سرنا هم جذابیت خاص خود را دارد و در دو دهه اخیر بسیار رایج شده است.
از ویژگی‌های بارز سازهای کوبه‌ای در لرستان ثابت نگه داشتن ریتم در حین اجرای موسیقی توسط نوازنده تنبک یا دهل برای نوازندگان کمانچه و سرنا می‌باشد. اکثر این ملودی‌های اجرا شده یا بداهه محض می‌باشند و یا بر اساس ملودی‌های شناخته شده منطقه بداهه پردازی می‌شوند. نوازنده تنبک یا دهل کمتر بداهه پردازی کرده و هدف وی حفظ ریتم برای نوازنده ساز ملودیک دسته رقصندگان می‌باشد کوچکترین خللی در ریتم باعث برهم ریختن رقص و به هم ریختن حس نوازنده ساز ملودیک می‌شود. البته در مواردی هم به عمد مجال را به ساز کوبه‌ای می‌دهند و معمولاً سازهای ملودیک نمی‌نوازند و نوازنده تنبک یا دهل میدان را در دست می‌گیرد و با بداهه پردازی شور و شعفی خاص به حاضرین مراسم و دسته رقصندگان می‌دهد. گاهی هم دلیل این کار عوض کردن کوک توسط نوازنده کمانچه، دست به دست دادن ساز کمانچه به نوازنده ای دیگر یا تغییر سرنا و یا نوازنده آن می‌باشد؛ در این فرصت نوازنده کوبه ای میدان را در دست گرفته و با شیرین کاری‌های مخصوص خود همگی را به وجد می‌آورد.
برخلاف موسیقی محلی لرستان، تنبک در موسیقی دستگاهی نقشی رسمی و شهری داشته و بر اساس آهنگسازی که از قبل صورت گرفته پس از تمرین به اجرا گذاشته می‌شود گرچه در این موسیقی هم نقش تنبک حفظ ریتم بوده ولی بسیارند موسیقی‌های دستگاهی که بدون تنبک هم اجرا شده و پس از تمرین به اجرا گذاشته می‌شود. گرچه در این موسیقی هم نقش کلیدی تنبک حفظ ریتم بوده ولی بسیارند موسیقی‌های دستگاهی که بدون تنبک اجرا شده و خللی به مفهوم و ذات موسیقی وارد نشده. حتی آهنگسازانی هستند که چندان از ساز کوبه‌ای استفاده نمی‌کنند و آثارشان مورد تایید شنوندگان قرار می‌گیرد.
یکی از وجوه تمایز میان موسیقی محلی لرستان و موسیقی دستگاهی، بداهه‌پردازی می‌باشد. این بداهه پردازی سازهای ملودیک و کوبه‌ای در موسیقی دستگاهی خود به سه بخش تقسیم می‌شود. نوع اول بالاترین نوع بداهه پردازی می‌باشد زمانی است که نه تکنواز(سولیست) و نه ساز تنبک کوچک‌ترین گفتگویی تا زمان اجرا در مورد دستگاه و ریتم اجرا با هم نداشته و حس و حالی آنی تک نواز منجر به خلق ملودی و پرداختن به ریتم می‌شود و تنبک پا به پای تک نواز اقدام به اجرای ریتم می‌کند. در این گونه بداهه‌پردازی‌ها ممکن است تکنواز ساز ملودیک و حتی گاهی تنبک بر حسب حال درونی خود دست به تغییر ریتم بزند و نه تنها هیچ خللی هم به ساختار اجرا وارد نشود بلکه به غنای کار افزوده شود. نوع دوم بداهه نوازی به شکلی صورت می‌گیرد که نوازنده ساز ملودیک و کوبه‌ای در زمینه مایه اجرا، مدت زمان اجرا و چگونگی اجرا با هم قراردادهایی ضمنی دارند ولی اصل اجرا روی صحنه و بر اساس حس و حال آنی صورت می‌گیرد.
در نوع سوم بداهه‌نوازی، هر دو نوازنده در مورد اجرا با هم صحبت کرده و تمریناتی هم داشته‌اند ولی همچنان روی صحنه نقش اصلی اجرا بسته می‌شود و جمله پردازی‌ها بدیع و بکر می‌باشند. این اتفاق گرچه در اجرای بداهه موسیقی لرستان هم جریان دارد، ولی ساز کوبه‌ای بیشتر به پیروی از ساز کمانچه و یا سرنا کار خود را دنبال می‌کند؛ گرچه بستگی به شرایط حاکم در جمع ممکن است ریتم را از سنگین سما به سه پاه و یا از سه پاه به دو پا تغییر دهد. البته این تغییرات نوعی قانون نانوشته محسوب می‌شوند و به حدی طبیعی و با شور و حال جمع صورت می‌گیرد که گویی این تغییرات از قبل طراحی شده‌اند؛ در حالی که اینگونه نیست.
از دیگر تفاوت‌های ساز تنبک در موسیقی محلی لرستان با موسیقی دستگاهی وجود تکنیک‌های نوازندگی می‌باشد. این تکنیک‌ها گاه چنان با هم فرق دارند که هیچ نوازنده چیره دست تنبک موسیقی ایرانی هم قادر به اجرای تکنیک‌های موسیقی محلی نمی‌باشد. استفاده از کف دست در سر ضرب‌های خاص و خفه کردن پوست با دست دیگر، صدایش شلاقی و هیجان آور ایجاد می‌کند که� صرفاً نوازنده‌های موسیقی محلی لرستان(به ویژه خرم آباد) و گاهاً کردستان قادر به اجرای آن هستند. در واقع این صدای شلاقی نیروی محرکه ریتم محسوب می‌شود و نوازنده کمانچه و سرنا و همزمان جمع حاضر را به سما می‌آورد.
اجرای مقام سنگین سما به حدی خاص فرهنگ مردم لرستان است که کمتر نوازنده قادر به فهم دور در این ملودی می‌شود. بسیاری از نوازندگان چیره دست در آلبوم‌های موسیقی لرستان با چالش اجرای این ریتم مواجه بوده‌اند. برخی از این هنرمندان اساس را ریتم ۴/۳ گذاشته و برخی ۴/۶٫ در حالیکه دور در این ملودی مهم می‌باشد و نمی‌توان صرفاً ریتم ثابتی را نگه داشت. علاوه بر اجرای صحیح ریتم، سرضربها نیز گاهاً متغیر بوده و صرفاً نوازندگان بومی قادر به اجرای این مقام می‌باشند.
نکته قابل توجه در موسیقی محلی لرستان این است که نوازنده سازهای ساز کوبه‌ای چه تنبک و چه دهل معمولاً با ساز کمانچه و یا سرنا و گاهاً هر دو ساز آشنایی داشته؛ ازآنجاییکه این نوازندگان به صورت گروهی در مراسم‌ها شرکت می‌کنند، در صورت نیاز و یا عدم حضور یکی از نوازنده‌ها اقدام به نوازندگی ساز کمانچه و یا سرنا می‌کنند. البته این امر در مورد نوازندگان ساز کمانچه و دهل نیز صدق می‌کند و اکثر نوازنده‌های ساز کمانچه و سرنا نوازنده‌های چیره دست ساز کوبه‌ای نیز می‌باشند. با این حال، این اتفاق در موسیقی دستگاهی چندان شایع نمی‌باشد. وجه تمایز دیگر در نوازندگی سازهای کوبه‌ای موسیقی لرستان با موسیقی دستگاهی اجرای این سازها با نوع مقام و یا ترانه انتخاب شده می‌باشد. در موسیقی دستگاهی یک پیش درآمد یا تصنیف را هر نوازنده بر حسب شیوه و تکنیک‌های خاص خود می‌نوازد؛ در حالی که در موسیقی محلی لرستان این آزادی عمل کمتر بوده و علیرغم تفاوت‌های اندک در شیوه‌های نوازندگی، بیشتر حافظه تاریخی مردم ملاک بوده و هدف همراهی با نوازنده‌ها و مردم می‌باشد. به عنوان مثال اگر ۱۰ نوازنده تنبک(البته هم عصر) رقص سپاه را با کمانچه یا تنبک همراهی کنند، عموما سر ضرب‌ها و تاکیدها شبیه هم بوده و از ملودی پیروی می‌کنند. این امر به هیچ وجه عنوان منکر توان نوازندگان تنبک و دهل نمی‌باشد. در واقع نشان از درک بالای این هنرمندان از موسیقی محلی و حافظه تاریخی مردم دارد.

شاید بتوان نتیجه گرفت که مقبولیت و استقبال از ریتم و سازهای کوبه‌ای در موسیقی مناطق به خصوص لرستان بیشتر از موسیقی دستگاهی بوده و علت این امر سختی کار روزمره، زندگی قومی قبیله‌ای و در هم تنیدگی رسوم می‌باشد. مراسم‌های شادی همچون عروسی، تولد نوزاد، ختنه سوران و … بدون موسیقی و رقص و پاکوبی برگزار نمی‌شود. کشاورزان سختی کار روزانه را با خواندن ترانه‌ها و آوازهای محلی از تن به در می‌کنند. بسیاری از دورهمی‌ها با خواندن چهل سرو خاطره انگیز می‌شود. زن‌های بزرگ فامیل در روز عروس برون ابیاتی امیدوار کننده برای عروس می‌خوانند که برای رفتن به منزل جدید ترغیب شود و این کار با مهارت کامل صورت می‌گیرد و ریتم این مقام را با دست زدن‌های خاص نگه می‌دارند. نکته قابل تامل اینجاست که کوچک‌ترین خللی در ریتم توسط نوازنده کودبه‌ای و یا افراد جمع کاملاً مشهود بوده و مردم بومی منطقه از طریق حس شنیداری و حافظه تاریخی خود به این نکته اشراف کامل دارند. برخلاف موسیقی دستگاهی، موسیقی محلی در بسیاری از مردم مواردتوسط خود مردم و گاهاً بدون ساز اجرا می‌شود و مردم کاملاً به ملودی‌ها و ریتم‌های محلی آشنا هستند و برای این کار هیچ آموزشی ندیده‌اند.